Cumhuriyetin ilk Maarif Vekaleti Binası, bugünkü Ulus’ta Avlulu Ulus Çarşısının yerinde Sultan Abdülhamit Han’ın tahta çıkışının 25. yılı hatırasına bir kısmı İstanbul’dan gönderilen ödenekle bir kısmı da Ankara halkının destekleriyle 1900 senesinde Sanat Mektebi olarak yaptırılmıştır.
Bina dışı kesme Ankara taşından, içi ise tamamen ahşap olmak üzere inşa edilmiş bir yapıdır. 2. Meşrutiyette Darulmuallimin rüşdiye, haline dönüştürülmüş. Birinci Dünya Harbinde ise hastane olarak hizmet vermiştir. Millî Mücadele boyunca da devlet kurumlarına çok amaçlı olarak hizmet veren bir yapı olmuştur. Öncelikle Maarif Vekaleti olarak kullanılmış. Sonra da bir taraftan Öğretmen Okulu olarak hizmet vermiş. Bir başka taraftan da Ankara Maarif Müdürlüğü, Matbuat ve İstihbarat Müdürlüğü ve Matbaa gibi devlet kurumu hizmetleri de bu binada yapılmıştır.
Kurtuluş Savaşından sonra, arka tarafına bazı eklemelerle bu yapı Muallim Mektebine tahsis edilmiş. Bu bina halk arasında muallim mektebi olarak bilinmiş ve tanınmıştır.
Bina son olarak 1925 senesinde temelli olarak tahsis edilmek suretiyle Mustafa Necati tarafından Maarif Vekaleti olarak kullanılmaya başlanmıştır. Maarif Vekaleti olarak 22 sene hizmet veren bina 23 Aralık 1947’de yanmış ve 47 yıllık bina yangın sonrası kullanılamaz hale gelmiştir.
Milli Eğitim Bakanı Reşat Şemsettin Sirer, Ankara Valisi İzzettin Çağpar, İçişleri Bakanı Münir Hüsrev Göle yangının duyulmasından hemen sonra olay yerine gelmişler, söndürme işlemlerini yerinde takip etmişler.
Görgü şahitlerinin ifadelerine göre yangın saat 18.10 sularında Teftiş Kurulu Başkanlığı Muamelat Kaleminin bulunduğu çatıda başlamış, aynı gece saat 22.00 sularında da yangın söndürülmüştür. Bazı gazete haberlerinde yangının 23.00 sularında söndürüldüğü bilgisi de mevcuttur.
Yangın başladığı sırada, Beden Eğitimi Genel Müdürlüğü İstişare Heyeti, Genel Müdür Vildan Aşir Savaşır başkanlığında bir toplantı halinde bulunmaktadır. Binanın iç yapısı ahşap, tavanları yağlıboyadır. Zamanla artan ihtiyaçlar çerçevesinde bina koridorlarına da evrak konulacak ahşap dolaplar yapılmıştır. Yangın o anda esmekte olan kuvvetli rüzgârın da tesiriyle yangın hızla yayılmış.
Olay yerine gelen ve henüz klasik usüllerle çalışan yanmaz elbisesi, otomatik merdivenleri olmayan 80 itfaiyeci yetersiz yangın musluklarına bağladıkları 14 hortumla müdahale etmişler. Canla başla çalışan itfaiyeciler saat 22.00 sularında yangını söndürmüşler.
O yıllarda yayın yapan gazetelerin haberlerine göre saat 18.15’de Zafer Polis Noktasından itfaiyeye yangın ihbarında bulunulmuş. Yangın yerine 80 kadar itfaiyeci hemen yakınlarda bulunan itfaiye istasyonundan intikal etmiş. Ankara İtfaiye Müdürü Sabri Tingiz, hadiseden hemen sonra yangın yerine intikal ettiklerini belirtmiş.
Yangın sonrası büyük hasar alan bina kullanılamaz hale gelmiştir.
Bir tarihe, bir devrin kuruluşuna şahitlik eden, bir dönemin kuruluş çalışmalarına hizmet veren ve kuruluş ve heyecan dolu bir devrin, devletin ve milli mücadelenin de varisi ve şahidi Maarif Vekaleti binası o yangınla tarih olmuştur. 47 yıllık tarihine ilaveten yapı değeri, kimliği de olan Maarif Vekaleti binası yangın sonrası kullanılamaz duruma gelmiştir.
Sadece eski bakanlardan Saffet Arıkan döneminde bir yangın ve afet ihtimaline karşı bina haricinde yapılan müştemilatta yer alan bazı evrak zarar görmeden kurtarılmış.
Milli Eğitim Bakanlığı 5 ocak 1948 tarihine kadar yakınlardaki Gazi Lisesine taşınmış. Bu tarihten sonra da Devlet Demiryolları’nın Ankara Garı’ndaki okul binasına taşınması kararlaştırılmıştır.
Yangından sonra Cumhuriyet Savcılığı’nca yapılan tahkikat neticesinde yangının elektrik kontağından çıktığı kanaati belirtilmiş.
O zaman için basın da binanın komünistlerce yakıldığı yönünde iddialar yer almış. Hatta bir milletvekili bu konuyu kamuoyu gündemine taşımış. Ancak yangının elektrik kontağında çıktığı yapılan bilirkişi incelemesiyle sübut bulmuş. İçişleri Bakanı da yangının katiyetle elektrik kontağından çıktığını duyurmuştur.
Binadaki Talim Terbiye Dairesinin 10 bin kitabı ıslanmış ve büyük ölçüde kullanılamaz duruma gelmiş. Ayrıca mahzendeki personel sicil dosyaları da ıslanmış ve büyük zarar görmüştür.
1857 yılında Maarif Nezareti olarak kurulan maarif teşkilatının merkez binası 1920’de Ankara’ya taşındıktan sonra bir yangınla tarihe karışmış. Yanan o Maarif Vekaleti Binasının yerine bugünkü Avlulu Ulus Çarşısı yapılmıştır. Şehrin ve ülkenin hafızasından bir yapı yangın yoluyla silinerek yok olmuştur. Elbette şehirlerde insanlar gibi hafızalarıyla yaşarlar. Ankara Ulus hafızasında yanan Maarif Vekaleti binası olarak kalmıştır.
Şehir ve Kültür Sayı:112