Paradigma değişimi, intibak ettiğimiz yaşam tarzı ve
görüşlerden, fikirlerden intibah etmemizdir. Yani alıştığımız durumdan görülen
lüzum üzerine (nev-zuhûr hadiseden mütevellit) uyanış ve ayrılışımızdır.
Paradigma değişimi, zihin değişikliğidir. Zihin değişikliğine talip olmak,
imkânsızı isteyip gerçekçi olmak sözünün tam karşılığı olsa gerek. Zihin
değişikliği hani neredeyse imkânsız gibi bir şeydir. İmkânsızı ancak olağandan
farklı olağandışı cereyan eden olaylar mümkün kılar.
Paradigma değişimi için şoklama düzeyinde olaylar, insanda
değerler dizisinin değişimine sebep olur. Bu değişimler bazen müspet yönde
olur. Kişinin ya da toplumun gücünü, kapasitesini tanımasına fırsat verir.
Tabiri caizse uyuyan dev uyanır. Değişimler bazen menfi yönde olur. Buna pedagojide
??Öğrenilmiş çaresizlik?? denir. Toplumlarda ??Bizden adam olmaz sendromu??
olarak adlandırıyorum bu durumu. Birey gücünü yanlış kullanarak ya da
kullandırılarak güçsüzlüğüne ikna olur. Yapabileceklerini yapamaz hale gelir.
Cengiz Han (Timuçin), Çin ordusuna mağlup olmuş, ordusu
kırılmıştı. Kaçacak delik arayan Cengiz, bozkırda izbe bir yere saklanmıştı.
Hayatını kurtarabilirse, değişik isimle sade bir hayat yaşamayı hayal ediyordu.
Bir karınca yukarı doğru buğday tanesi taşıyor, her seferinde yukarı
yaklaşınca, buğdayla beraber aşağı yuvarlanıyordu. Neden sonra hedefine
ulaşmayı başarmıştı. Cengiz Han karıncaya pür dikkat kesilmiş, ilgiyle
izliyordu. Beyninde çakan şimşek, yenilgiyi kabul etme diyordu. Öyle de yaptı.
Paradigması değişen Cengiz Han, topladığı müthiş orduyla, dünyanın
paradigmasını değiştirdi.
Köpek balığı, bilim adamları tarafından gözleme tabii
tutulur. Javs cam kafes içine alınır. Kafesin etrafına javsın menüsündeki
balıklardan getirirler. Javs büyük bir keyif ve coşkuyla avına doğru saldırır.
Cam kafes saldırıyı ve müteakip saldırıları engeller. Uzun denemelerden sonra
cam kafes kaldırılır. Javs menüsündeki balıklara saldırmak yerine ??Kırmızı
balık gölde/ Kıvrıla kıvrıla yüzüyor?? çocuk şarkısında olduğu gibi boş boş
dolaşır. Biraz da mizansen yapacak olursak, köpek balığı artık arabesk
takılmaktadır. ??O eski halimden eser yok şimdi/ Izdırap içinde yorgunum şimdi/
Tutun kuyruğumdan düşerim şimdi/ Yorgunum dostlarım yorgunum şimdi?? pek
derbederdir. Javs öğrenilmiş çaresizliği
yaşamıştır. Menfi paradigma değişimini yaşamıştır.
İnsanların zihin kalıplarını kırmak imkânsızdır. Kalıplar
önyargıyı oluşturur. ??Önyargıyı parçalamak, atomu parçalamaktan daha zordur??
der, Einstein. ??Denizin bittiği yer?? atomu parçalamasa da önyargıları
parçalar. Denizin bittiği yer, zihin için şok dalgalarının başladığı yerdir.
Zihin değişimi yaşayan kişi ??Dün dünle gitti cancağazım. Ne kadar söz varsa
düne ait. Şimdi yeni şeyler söylemek lazım?? der, Mevlana?nın diliyle.
A?raf,129?da belirtildiği üzere ???Kalpleri var anlamazlar,
gözleri var görmezler, Kulakları var işitmezler??? Yel kayadan ne koparır.
Böylesinden paradigma değişimi beklemek beyhudedir. Değişecek kişi Kenan ise,
Hz. Nuh?un onca gayreti nafile kalır. Öğretilmiş çaresizliği çare olarak
görenler, köleliği kabul ettikleri zaman, efendileri öküze taparsa kendileri
buzağıya taparlar. Çünkü efendilerinin inançlarından ayrılamazlar, Lakin
kendilerini de onlara eşit seviyede görmezler.(M.Ö 2000?4000, Mısırda inanç)
Durumunu değiştirmeye çaba göstermeyene Hz. Musa gelse Tih Çölü?nde kırk yıl
dolaşmaktan kurtulamazlar.
Hayattaki değişim her alanda kaideleri yerle bir ederek
paradigmayı kendisi değiştirmektedir. Ulaşımın hızlanması, kolay olması,
eşyanın naklini kolaylaştırdı. İletişimdeki hız insanın sesini ve suretini
taşıdı. Mekânlar birbirine eklemlendi. İş ve işlemlerde zaman aralığı daraldı.
Edward Lorenz?in öne sürdüğü ??Afrika?da
kanat çırpan bir kelebek, Amerika?da fırtınalar yaratır.?? sözü semboldür.
Kısmen etkilerini gözlemleyebiliyoruz. Amerika?da bir firmanın batması, Çin?de
üretimin artması ya da azalması başka ülkelerde iktisadi kargaşalara sebep
olmaktadır. Yazılan bir kitap, çekilen bir film, ortaya atılan bir fikir kısa
sürede yerkürede ulaşmadığı, etkilemediği yer kalmıyor.
Paradigma değişimi zor, değişime direnmek daha zor. Hayat
kendisini inanılmaz bir hızla yenilerken, insanoğlu değişime bigâne kalamaz.
Değişime karşı bigâne durursa, hiç kuşkusuz hayata karşı biçare durur.