Paradigma değişimi, intibak ettiğimiz yaşam tarzı ve görüşlerden, fikirlerden intibah etmemizdir. Yani alıştığımız durumdan görülen lüzum üzerine (nev-zuhûr hadiseden mütevellit) uyanış ve ayrılışımızdır. Paradigma değişimi, zihin değişikliğidir. Zihin değişikliğine talip olmak, imkânsızı isteyip gerçekçi olmak sözünün tam karşılığı olsa gerek. Zihin değişikliği hani neredeyse imkânsız gibi bir şeydir. İmkânsızı ancak olağandan farklı olağandışı cereyan eden olaylar mümkün kılar.
Paradigma değişimi için şoklama düzeyinde olaylar, insanda değerler dizisinin değişimine sebep olur. Bu değişimler bazen müspet yönde olur. Kişinin ya da toplumun gücünü, kapasitesini tanımasına fırsat verir. Tabiri caizse uyuyan dev uyanır. Değişimler bazen menfi yönde olur. Buna pedagojide ??Öğrenilmiş çaresizlik?? denir. Toplumlarda ??Bizden adam olmaz sendromu?? olarak adlandırıyorum bu durumu. Birey gücünü yanlış kullanarak ya da kullandırılarak güçsüzlüğüne ikna olur. Yapabileceklerini yapamaz hale gelir.
Cengiz Han (Timuçin), Çin ordusuna mağlup olmuş, ordusu kırılmıştı. Kaçacak delik arayan Cengiz, bozkırda izbe bir yere saklanmıştı. Hayatını kurtarabilirse, değişik isimle sade bir hayat yaşamayı hayal ediyordu. Bir karınca yukarı doğru buğday tanesi taşıyor, her seferinde yukarı yaklaşınca, buğdayla beraber aşağı yuvarlanıyordu. Neden sonra hedefine ulaşmayı başarmıştı. Cengiz Han karıncaya pür dikkat kesilmiş, ilgiyle izliyordu. Beyninde çakan şimşek, yenilgiyi kabul etme diyordu. Öyle de yaptı. Paradigması değişen Cengiz Han, topladığı müthiş orduyla, dünyanın paradigmasını değiştirdi.
Köpek balığı, bilim adamları tarafından gözleme tabii tutulur. Javs cam kafes içine alınır. Kafesin etrafına javsın menüsündeki balıklardan getirirler. Javs büyük bir keyif ve coşkuyla avına doğru saldırır. Cam kafes saldırıyı ve müteakip saldırıları engeller. Uzun denemelerden sonra cam kafes kaldırılır. Javs menüsündeki balıklara saldırmak yerine ??Kırmızı balık gölde/ Kıvrıla kıvrıla yüzüyor?? çocuk şarkısında olduğu gibi boş boş dolaşır. Biraz da mizansen yapacak olursak, köpek balığı artık arabesk takılmaktadır. ??O eski halimden eser yok şimdi/ Izdırap içinde yorgunum şimdi/ Tutun kuyruğumdan düşerim şimdi/ Yorgunum dostlarım yorgunum şimdi?? pek derbederdir. Javs öğrenilmiş çaresizliği yaşamıştır. Menfi paradigma değişimini yaşamıştır.
İnsanların zihin kalıplarını kırmak imkânsızdır. Kalıplar önyargıyı oluşturur. ??Önyargıyı parçalamak, atomu parçalamaktan daha zordur?? der, Einstein. ??Denizin bittiği yer?? atomu parçalamasa da önyargıları parçalar. Denizin bittiği yer, zihin için şok dalgalarının başladığı yerdir. Zihin değişimi yaşayan kişi ??Dün dünle gitti cancağazım. Ne kadar söz varsa düne ait. Şimdi yeni şeyler söylemek lazım?? der, Mevlana?nın diliyle.
A?raf,129?da belirtildiği üzere ???Kalpleri var anlamazlar, gözleri var görmezler, Kulakları var işitmezler??? Yel kayadan ne koparır. Böylesinden paradigma değişimi beklemek beyhudedir. Değişecek kişi Kenan ise, Hz. Nuh?un onca gayreti nafile kalır. Öğretilmiş çaresizliği çare olarak görenler, köleliği kabul ettikleri zaman, efendileri öküze taparsa kendileri buzağıya taparlar. Çünkü efendilerinin inançlarından ayrılamazlar, Lakin kendilerini de onlara eşit seviyede görmezler.(M.Ö 2000?4000, Mısırda inanç) Durumunu değiştirmeye çaba göstermeyene Hz. Musa gelse Tih Çölü?nde kırk yıl dolaşmaktan kurtulamazlar.
Hayattaki değişim her alanda kaideleri yerle bir ederek paradigmayı kendisi değiştirmektedir. Ulaşımın hızlanması, kolay olması, eşyanın naklini kolaylaştırdı. İletişimdeki hız insanın sesini ve suretini taşıdı. Mekânlar birbirine eklemlendi. İş ve işlemlerde zaman aralığı daraldı. Edward Lorenz?in öne sürdüğü ??Afrika?da kanat çırpan bir kelebek, Amerika?da fırtınalar yaratır.?? sözü semboldür. Kısmen etkilerini gözlemleyebiliyoruz. Amerika?da bir firmanın batması, Çin?de üretimin artması ya da azalması başka ülkelerde iktisadi kargaşalara sebep olmaktadır. Yazılan bir kitap, çekilen bir film, ortaya atılan bir fikir kısa sürede yerkürede ulaşmadığı, etkilemediği yer kalmıyor.
Paradigma değişimi zor, değişime direnmek daha zor. Hayat kendisini inanılmaz bir hızla yenilerken, insanoğlu değişime bigâne kalamaz. Değişime karşı bigâne durursa, hiç kuşkusuz hayata karşı biçare durur.